Nederlandse energiesector staat aan vooravond van transitie naar duurzame energiehuishouding

In hoeverre gaan consumenten zich op grote schaal bemoeien met energiemanagement en hoe verhoudt dit zich tot de rol van de overheid als toezichthouder? Beperkt zij de bewegingsvrijheid van netwerkbedrijven tot hun traditionele rol of krijgen zij alle ruimte om als ‘groene motor’ van de transitie naar een duurzame energiehuishouding te fungeren? Deze vragen staan centraal in een toekomstverkenning waarin Atos Consulting de belangrijkste trends in de Nederlandse energiemarkt in kaart heeft gebracht. In vier toekomstscenario’s staat beschreven hoe deze sector er in 2020 voor kan staan. Elk scenario kent een andere rol van zowel netwerkbedrijven, overheid als consument en vereist een andere strategie van de netwerkbedrijven.

De onzekerheid in de Nederlandse energiemarkt is nog nooit zo groot geweest. "De wereld verandert snel en de energiesector is hierop geen uitzondering. Zo volgen innovaties elkaar in hoog tempo op: of het nu gaat om de uitrol van slimme meters, de opkomst van de elektrische auto of het groeiende belang van lokale energieopwekking", vertelt drs. Frank Geerts MC, Principal Project Manager Energy & Utilities van Atos Origin. "Bovendien staan we aan de vooravond van ingrijpende verbeteringen van het marktmodel. Tel hierbij op de inwerkingtreding van de Wet onafhankelijk netbeheer (WON) en de lopende procedure rondom het groepsverbod. De netwerkbedrijven moeten dit alles meenemen in een verfijning van hun strategie op basis van deze veranderende marktverhoudingen en bedrijfsmodel. In dit onderzoek schetsen we in welke richting de markt zich kan ontwikkelen door al deze veranderingen."

‘Groene motor’
In het door Atos Consulting opgestelde white paper wordt stilgestaan bij de belangrijkste trends in de Nederlandse energiemarkt. Door middel van interviews met bijna 20 experts in verschillende topfuncties in de Nederlandse energiesector zijn de vier belangrijkste toekomstbeelden voor 2020 geschetst. Deze scenario’s geven grote verschillen ten opzichte van elkaar weer. Geerts: "Alle signalen wijzen erop dat de meest ingrijpende ontwikkelingen zich voordoen in de actiebereidheid van klanten. Als home energiemanagement, lokale opwekking en elektrische auto’s een hoge vlucht nemen, staan de netbeheerders in het komende decennium voor een buitengewone uitdaging. Welk scenario ook realiteit wordt, netwerkbedrijven moeten keuzes maken: niets doen is geen optie."

Scenario 1: Verkeersregelaar
Dit scenario kenmerkt zich door een consument die actief gebruikmaakt van innovatieve energieoplossingen: van decentrale opwekking tot de elektrische auto en warmtepompen. Verduurzaming van de energievoorziening ontwikkelt zich tot een belangrijke propositie en marktpartijen zetten ‘vergroening’ steeds vaker in als marketing- en verkoopinstrument. Zij staan voor de uitdaging te anticiperen op veranderde klantbehoeften en zullen nieuwe oplossingen aanbieden direct gekoppeld aan het energienetwerk. Of het nu gaat om installateurs die hoogrendementsketels en zonnepanelen verhuren of verenigingen voor windmolens waar aandeelhouders energie kunnen inkopen. De overheid schept de voorwaarden voor een speelveld waarin ruimte is voor concurrentie tussen verschillende spelers. Netbeheerders worden geconfronteerd met radicaal veranderende energiestromen in hun netwerk. Hun belangrijkste opdracht is toe te zien op de betrouwbaarheid van levering en het maximaal faciliteren van de vrije markt. In deze dynamische markt neemt de complexiteit van netplanning sterk toe en ontwikkelt zich dit tot een strategische functie binnen netwerkbedrijven.

Scenario 2: Nationaal netbeheer
In dit scenario beschouwen consumenten energie als een vanzelfsprekende nutsvoorziening. Tegelijkertijd zijn zij zeer prijsbewust en zien zij het verduurzamen van de energievoorziening als een noodzakelijke taak van de sector zelf. Er is nauwelijks sprake van baanbrekende innovaties en een snelle opkomst van de elektrische auto blijft uit. De marktpartijen spelen in op deze omstandigheden door zich te beperken tot creatieve prijsproposities waaruit de consument een keuze kan maken. De slimme meter heeft het - ondanks de Europese ambitie dat 80% van de energieverbruikers hierover beschikken - niet gehaald. Dit scenario vertoont de meeste overeenkomsten met de huidige energiemarkt. De centrale infrastructuur wordt uitgebreid en netbeheerders groeien organisch mee. Met het oog op de meest efficiënte verdeling van de netten komt één regionale netbeheerder tot stand. Deze wordt centraal aangestuurd en bestaat uit vier uitvoeringsorganisaties.

Scenario 3: Mutli netility
In dit scenario komt de consument niet of nauwelijks in beweging op de energiemarkt. Marktspelers gaan door met grootschalige en centraal aangestuurde elektriciteitsproductie. Zij hebben een uitgesproken voorkeur voor investeringen in kernenergie en nieuwe technologie voor kolen en gas. Alternatieve energiebronnen komen slechts mondjesmaat van de grond doordat zij zonder subsidies onvoldoende rendabel zijn. Duurzame initiatieven beperken zich tot ‘groene import’ van energie doordat de energieleveranciers grotendeels in buitenlandse handen zijn. Daarom kiest de overheid voor een beleid waarin netwerkbedrijven de hoofdrol spelen in de landelijke aanpak van de energietransitie naar een duurzame energiehuishouding. Veel netwerkbedrijven richten een afzonderlijke bedrijfsonderdeel in, gericht op de ontwikkeling van nieuwe toepassingen van de energie-infrastructuur. Naast investeringen in de elektriciteitsinfrastructuur worden andere aanverwante infrastructuren ontwikkeld. Zo zijn warmtenetten populair, gevolgd door regionale CO2 - en biogasnetwerken.

Scenario 4: Netwerkbedrijf 2.0
In dit scenario is sprake van een zeer sterke klantgerichtheid. Een rechtstreeks gevolg van een revolutie in het denken over een duurzame energievoorziening. Na de olieramp in de Golf van Mexico en andere incidenten worden de milieurisico’s van fossiele brandstoffen pijnlijk duidelijk. Hierdoor slaat de publieke opinie om: duurzame energievoorziening is niet langer een idealistisch vergezicht, maar krijgt een steeds breder draagvlak. Het aantal consumenten dat zelf voorziet in zijn energiebehoefte breidt zich uit. De functie van energienetwerken verschuift van enige primaire energiebron naar een alternatieve bron als de eigen of lokale productie niet voldoende is. Door deze ontwikkelingen is de traditionele functie van netbeheerders verleden tijd. Netwerkbedrijven staan voor de uitdaging zichzelf opnieuw uit te vinden en een strategische koers voor de toekomst uit te zetten.